Tου Θανου Βερεμη*
Ζούμε σε περίοδο δοκιμασίας των θεσμών. Το αντιπροσωπευτικό μας σύστημα, η Δικαιοσύνη και η εκπαίδευση έχουν τεθεί σε αμφισβήτηση. Ο φονταμενταλισμός και ο εθνικισμός επιστρέφουν με δριμύτητα και μάλιστα σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, οι οποίες στη γένεσή τους αποτέλεσαν καύχημα του Διαφωτισμού.
Ο εθνικισμός που γνωρίζουμε σήμερα δεν έχει σχέση με εκείνον που δημιούργησε ο γαλλικός ορθολογισμός. Ο εθνικισμός της Γαλλικής Επανάστασης ήταν εδαφικός και πολιτικός. Συσπείρωσε τους πολίτες εναντίον των προνομίων του παλαιού καθεστώτος, ώστε το έθνος να αποτελέσει τη νέα νομιμοποιητική βάση της κρατικής εξουσίας, αντί της ελέω Θεού μοναρχίας.
Ομως, ο εθνικισμός σταδιακά μεταλλάχθηκε σε προϊόν του ρομαντισμού. Ετσι, οι Γάλλοι, που απέδιδαν στο έθνος πολιτικό περιεχόμενο, προσέδωσαν στην έννοια αυτή οργανικές ιδιότητες, ιδίως μετά την ταπεινωτική τους ήττα από τους Πρώσους το 1870-71. Οι Γάλλοι, οι οποίοι ήταν αποτέλεσμα προσμείξεων Γαλατών και Φράγκων (Γερμανών), θέλησαν να αποβάλουν από τη μνήμη τους το Γερμανικό στοιχείο και να αναδείξουν το Κέλτικο. Αντίστοιχα, οι Πρώσοι αναζήτησαν σε κάποιο ιδεατό παρελθόν τη γερμανική καθαρότητα έναντι του σύνοικου σλαβικού πληθυσμού στα ανατολικά εδάφη τους.
Ο ημέτερος Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, αν και εγγράφεται στη ρομαντική σχολή της ιστοριογραφίας, υπήρξε ορθολογιστής στις παρατηρήσεις του για τις καταβολές του ελληνικού έθνους. Αντιμετωπίζοντας τις απόψεις του Αυστριακού ιστορικού Ιάκωβου Φίλιππου Φαλμεράγιερ ότι η εγκατάσταση σλαβικών και αλβανικών φύλων στην Ελλάδα εξαφάνισαν κάθε ίχνος ελληνικού αίματος από τις φλέβες των Ελλήνων, ο Παπαρρηγόπουλος απέρριψε την βιολογική αυτή ερμηνεία της ιστορίας και προέταξε τον πολιτισμό ως μοναδικό έγκυρο γνώρισμα κάθε έθνους. Ο ελληνικός εθνικισμός του 19ου αιώνα συνεπώς υπήρξε ανοιχτός στην εθελουσία προέλευση κάθε εθνότητας που επιθυμούσε να γίνει μέτοχος ενός πολιτισμού με την αρχαιότερη και πλουσιότερη γλωσσική παράδοση. Η ελληνική γλώσσα, άλλωστε, δεν ήταν μόνο φορέας της γραμματείας των αρχαίων, αλλά και η ιερή γλώσσα των γραφών, καθώς οι τρεις από τους τέσσερις Ευαγγελιστές έγραψαν τα ευαγγέλιά τους στα ελληνικά.
Ο ελληνικός εθνικισμός μεταλλάσσεται μέσα στον εικοστό αιώνα. Πρώτη αιτία της αλλαγής υπήρξε η εξαγγελία της Τρίτης Διεθνούς το 1924 ότι οι τρεις Μακεδονίες, του Βαρδάρη, του Αιγαίου και του Πιρίν, θα γίνονταν μελλοντικά ένα ενιαίο αυτόνομο κράτος υπό την κομμουνιστική Βουλγαρία. Η εξαγγελία αυτή προκάλεσε μεγάλες διχογνωμίες στο ΚΚΕ με αποτέλεσμα την παραίτηση των ιστορικών Γιάννη Κορδάτου και Σεραφείμ Μάξιμου από τους κόλπους του κόμματος. Οταν την ηγεσία ανέλαβε ο Νίκος Ζαχαριάδης, η άποψη της Τρίτης Διεθνούς επικράτησε. Οι διώξεις κατά του ΚΚΕ υπό το βενιζελικό «ιδιώνυμο αδίκημα» και οι φυλακίσεις μελών του κόμματος από το καθεστώς Μεταξά, ξεκίνησαν από το λάθος της υιοθέτησης ενός συνθήματος βλαπτικού για τα ελληνικά συμφέροντα.
Η έννοια του «από τριών χιλιάδων ετών» καθαρόαιμου Ελληνισμού, έγινε η βάση της αναθεωρημένης αντίληψης του ελληνικού εθνικισμού επί δικτατορίας Μεταξά και χάρη στον ελληνικό εμφύλιο, μακροημέρευσε.
Κατά τον εμφύλιο (1946-49), ο «Δημοκρατικός Στρατός» στρατολογούσε, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια από τις σλαβόφωνες περιοχές της δυτικής Μακεδονίας με αποτέλεσμα να εξαγγελθεί από το κόμμα η δημιουργία ανεξάρτητης Μακεδονίας και Θράκης με πρωτεύουσα την Θεσσαλονίκη. Η 5η Ολομέλεια του ΚΚΕ στις 30 - 31 Ιανουαρίου 1949 επανέλαβε το μοιραίο σφάλμα του Μεσοπολέμου, αναγνωρίζοντας το «δικαίωμα του μακεδονικού λαού για εθνική αυτοδιάθεση». Η απόφασή του κόστισε τόσο πολύ στο μετεμφυλιακό ΚΚΕ ώστε το ζήτημα να αποτελεί σήμερα άβατο στις κομματικές αποτιμήσεις του εμφυλίου.
Ο παλιός διεθνισμός της Αριστεράς έδωσε πλέον τη θέση του σε έναν ιδιότυπο εθνικισμό, ο οποίος απέκτησε τη σημασία αντίστασης κατά της παγκοσμιοποίησης και των πολυεθνικών εταιρειών. Η εμφυλιακή προθυμία του ΚΚΕ να συμπλεύσει με τις αντίπαλες μεγαλοϊδεατικές φιλοδοξίες μιας γειτονικής εθνογένεσης εκθέτει ακόμα το κόμμα σε εύκολη κριτική.
Ο παραδοσιακός εθνικισμός της Δεξιάς επιστρέφει σε οργανικές ερμηνείες της μεταξικής περιόδου και αποδύεται σήμερα σε κυνήγι μειοδοτικών μαγισσών που εντοπίζονται κυρίως στον φιλελεύθερο χώρο. Ετσι, το ανέστιο κέντρο του πολιτικού φάσματος βρίσκεται εγκλωβισμένο ανάμεσα σε δύο κατήγορους, τον δεξιό και τον αριστερό.
Η σύγχρονη κοινωνία αναζητάει όλο και πιο πολύ τη θαλπωρή της χαμένης παραδοσιακής κοινότητας στον εθνικισμό των συμβόλων, ενίοτε και στην θρησκευτική παραμυθία. Κατά πόσον κάποιοι απολεσθέντες παράδεισοι του παρελθόντος υπήρξαν πραγματικοί ή αποτελούν εμφυτεύματα εικονικής μνήμης, είναι θέμα μεγάλης συζήτησης μεταξύ διανοουμένων και ιστορικών.
Δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε το γεγονός ότι οι εθνικές μνήμες αποτελούν κοινό σημείο αναφοράς, ώστε να δημιουργείται ανάμεσα στους κατοίκους της χώρας αυτής η αλληλεγγύη, που είναι απαραίτητη σε περιόδους κρίσης σαν τη σημερινή. Ομως, καλό είναι να προσέχουμε το θυμικό. Υπήρξε πηγή μεγάλων περιπετειών στο παρελθόν. Η υπερβολική του δόση βλάπτει.
*Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
