Κατά τη διάρκεια της παραμονής του ελληνικού στρατού στη Ν. Αλβανία και ως την οριστική διευθέτηση του συνοριακού ζητήματος το ελληνικό κράτος, μέσω της Γενικής Διοικήσεως Ηπείρου και της άδειας και επιστημονικής εποπτείας της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, οργάνωσε και χρηματοδότησε ενα ευρύ πρόγραμμα αρχαιολογικών ερευνών με επικεφαλής τον Δημήτριο Ευαγγελίδη, έναν από τους πρώτους ανασκαφείς του Ιερού του Δίος στη Δωδώνη. Στόχος του προγράμματος ήταν τόσο η αποκάλυψη ερειπίων της αρχαίας και βυζαντινής περιόδου, όσο και η προσπάθεια τοπογραφικής ταύτησης θέσεων σε ολόκληρη την 'Ηπειρο. Ο Αλέξανδρος Φιλαδελφευς ανέλαβε την έναρξη ανασκαφών στη Νικόπολη, ενώ ο Δημήτριος Ευαγγελίδης ορίστηκε υπεύθυνος για τις έρευνες στη Ν. Αλβανία ή τη Βορειοδυτική Ήπειρο, όπως απουκαλούνταν η περιοχή από την ελληνική πλευρά υποδηλώνοντας τη φυσική και πολιτιστική σύνδεση με το ελληνικό τμήμα της Ηπείρου. Με επιφανειακές έρευνες εντοπίστηκαν ακροπόλεις και οχυρωμένοι οικισμοί σε κορυφές βουνών, αλλά και διάσπαρτα νεκροταφεία σε πολλές κοιλάδες και οροπέδια.
Ιδιαίτεη βαρύτητα δόθηκε στην περιοχή του Αργυροκάστρου και της αρχαίας πόλης της Γέρμας, στη Χιμάρα, στα ερείπια της αρχαίας πόλης του Ογχησμού στη θέση που βρίσκονται σήμερα οι Άγιοι Σαράντα, στο Τεπελένι και στην αρχαία Φοινίκη. Διάσπαρτες επιγραφές στα ελληνικά περισυνελέγησαν και έγινε προσπάθεια ταύτισης όλων των αρχαίων θέσεων, όχι πάντοτε επιτυχημένα. Ο Ευαγγελίδης πραγματοποίησε μικρής εμβέλειας ανασκαφή σε αρχαίο νεκροταφείο (πιθανώς του 3ου αι. π.Χ) στο χωριό Πύλιουρι της Χιμάρας, όπου ντόπιοι είχαν εντοπίσει δύο τάφους, και σε ακρόπολη στο χωριό Borsh, νότια της Χιμάρας, την οποία είχε ιδρύσει ο Αλή Πασάς επάνω σε παλαιότερα προχριστιανικά ερείπια. Επίσης, η έρευνα διεξήχθη και στην αρχαία Αντιγονεία, στην κοιλάδα του Δρίνου, την οποία ίδρυσε ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος το 296 π.Χ, στα ερείπια του αρχαίου Όγχησμου στην οποία αποκαλύφθηκαν πολλά ψηφιδοτά δάπεδα των ρωμαικών χρόνων, καθώς και στην οχυρή θέση του Τεπελενιού, όπου εντοπίστηκαν σημαντικές ενεπίγραφες στήλες, μία εκ των οποίων, πιθανώς αναφέρεται σε ιερό του Ποσειδώνος.
Παράλληλα πρέπει να σημειωθεί η έντονη δραστηριότητα της ελληνικής αποστολής στην καταγραφή και τον εντοπισμό των αμέτρητων βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών σε ολόκληρη την Ήπειρο (νότια και βόρεια) και ιδιαίτερα στην περιοχή του Λαμπόβου, της Επισκοπής, του Μεσοποτάμου και του Ζερβατιού. Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία ενίσχυσε την έρευνα στην περιοχή του Δελβίνου, όπου σώζονταν λείψανα ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρονων , αλλά και το συγκρότημα της Μονής του Αγίου Νικολάου, όπως επίσης και την έρευνα στη Μονή Ραβένιας και Κοκεμέας, ανάμεσα στο Τεπελένι και τη Χιμάρα.
Ταυτόχρονα, ενίσχυσε τη σταδιακή μετατροπή των σλαβικών, τουρκικών και αλβανικών τοπωνυμίων σε ελληνικά, πολιτική στην οποία η αρχαιολογική έρευνα του Ευαγγελίδη μπορούσε να προσφέρει το ιστορικό και επιστημονικό υπόστρωμα για την εφαρμογή της. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάθε ευκαιρεία ο Ευαγγελίδης τόνιζε την ελληνικότητα των εθίμων της περιοχής και προσπαθούσε να ταυτίσει τα σύγχρονα χωριά με τις αρχαίες πόλεις χρησιμοποιώντας και τις αρχαίες πηγές, συμμτέχοντας στην κεντρική πολιτική απόφαση στήριξης της εδαφικής ενσωμάτωσης της Βορείου Ηπείρου σε ιστορικά και αρχαιολογικά δικαιώματα. Η αρχαιολογία, εις βάρος της ίδιας της υπόστασης της, αναγκαλίζεται σφιχτά με την κρατική πολιτική και, όντας προετοιμασμένη, της παρέχει άμεσα όλες τις αναγκαίες προυποθέσεις για τη θεωρητική και επιστημονική στήριξη πολιτικών ιδεολογιών. Ο δρόμος, που άνοιξε στη Νεότερη Εποχή ο Μέγας Ναπολέων, εφαρμόζεται πλήρως στην περίπτωση της Βορείου Ηπέιρου μετατρέποντας τους αντικειμενικούς στόχους της επιστημονικής έρευνας σε δεκανίκι της οποιασδήποτε "σωστής ή λανθασμένης" ιδεολογίας, εν προκειμένου, στην επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας.
Πηγη: Βιβλίο "Σκάβωντας στην Αλβανία" Άκης Τσώνος, εκδόσεις Ισνάφι. Απρίλιος 2009
